Eğitim, önceden belirlenmiş amaçlara göre insanların davranışlarında belli gelişmeler sağlamaya yarayan planlı etkinliklerdir. Ayrıca eğitim, bireylerin toplumun normlarını, standartlarını ve yaşama yollarını kazanmasında etkili olan tüm sosyal süreçlerdir. Bireyin yaşadığı toplum içinde değeri olan yetenek ve diğer davranış biçimleri geliştirdiği süreçlerin tamamı eğitim aracılığıyla edinilir. Tüm bireyler gibi zihinsel yetersizliği olan bireylerin de aynı aşamalardan geçmeleri söz konusudur. Ancak zihinsel yetersizliği olan bireylerin tüm bu aşamalarda yaşıtlarından daha farklı süreçlerden geçtiği bilinmektedir.
Özel eğitime gereksinimi olan bireylerin eğitim ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamak için özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve yöntemleri, bu bireylerin tüm gelişim alanlarındaki özellikleri ile akademik disiplin alanlarındaki yeterliliklerine dayalı olarak uygun ortamlarda sürdürülen eğitim özel eğitimdir. Özel eğitim gerektiren birey, çeşitli nedenlerle, bireysel özellikleri ve eğitim yeterlilikleri açısından akranlarından beklenilen düzeyden anlamlı farklılık gösteren bireydir. Zihinsel Yetersizliği Olan Bireylerin Destek Eğitim Programı, Millî Eğitim Bakanlığına bağlı olarak faaliyet gösteren özel özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde destek eğitime devam eden zihinsel yetersizliği olan bireylerin, verilen özel eğitim hizmetlerinden etkili ve en üst düzeyde yararlanmalarını sağlamayı amaçlamaktadır. Program, ülkemizde zihinsel yetersizliği (ağır, orta, hafif düzeyde) olan bireylerin gelişim alanlarına ait özellikler dikkate alınarak hazırlanmıştır.
ÖZÜR GRUBUNUN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ
Zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler bakımından ortalamanın iki standart sapma altında farklılık gösteren, buna bağlı olarak kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki gelişim döneminde ortaya çıkan ve özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine ihtiyaç duyan bireydir.
Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniyle özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine sınırlı düzeyde ihtiyaç duyan birey,
Orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine yoğun şekilde ihtiyaç duyan birey,
Ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki eksiklikleri nedeniyle öz bakım becerilerinin öğretimi de dâhil olmak üzere yaşam boyu süren, yaşamın her alanında tutarlı ve yoğun özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan birey olarak tanımlanmaktadır.
Zihinsel Yetersizliği Olan Bireylerin Özellikleri
Dikkat: Zihinsel yetersizliği olanlarda dikkat problemleri yaygın olarak görülmektedir.
Bireylerin öğrenme problemlerinin önemli bir bölümü dikkat problemlerinden kaynaklanmaktadır. Genel olarak dikkatleri dağınık ve kısa sürelidir.
Bellek: Zihinsel yetersizliği olan bireylerin pek çoğu hatırlamada güçlük çeker. Görsel ve işitsel algıları zayıftır. Bellekle ilgili yaşadıkları en önemli problem öğrendikleri bilgileri kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe aktarmada yaşamalarıdır. Genelleme yapmakta zorlanırlar, kazandıkları bilgileri ilişkilere göre gruplamada güçlük çekebilirler. Zihinsel yetersizliği olan bireylerin yaşıtlarıyla karşılaştırıldığında kendilerini düzenleme (tekrarlama, gruplandırma, ilişkilendirme) stratejilerini daha az sıklıkta kullandıkları görülmektedir.
Öğrenme: Akranları gibi öğrenebilir ve öğrenmeye devam ederler. Akranlarından temel farkları öğrenmenin hızındadır, öğrenme hızları daha yavaştır.
Dil Gelişimi: Zihinsel yetersizliği olan bireyler dil ve konuşmayı zihinsel yetersizliği olmayan bireylerin geçtiği basamaklardan geçerek edinirler. Ancak bu basamaklardan geçiş hızları daha yavaştır. Dil ve konuşma gelişimindeki sorunlar ile kendini düzenleme (tekrarlama, gruplandırma, ilişkilendirme) problemleri arasında yakın bir ilişki vardır. Çünkü birçok kendini düzenleme stratejisi dile dayalıdır.
Akademik Başarı: Başarısızlıkları daha çok okuma-yazmada, okuduğunu anlamada, temel aritmetik becerileri kazanmada ortaya çıkmaktadır. Soyut kavramları somut kavramlara göre daha zor öğrenirler.
Sosyal Gelişim: Zihinsel yetersizlik gösteren bireylerde çeşitli sosyal problemlere rastlanmaktadır. Sosyal ilişkilerinde kendilerini grupta kabul ettirecek becerileri azdır. Arkadaşlık etmede sıklıkla problem yaşarlar. Benlik kavramları genellikle zayıftır.
Psikomotor Gelişim: Genel olarak bu bireylerin fiziksel gelişimleri (boy-kilo) ise yaşıtlarının gelişimi ile tutarlılık gösterebilmektedir. Zihinsel yetersizliği olan bireyin, sahip olduğu yetersizliğin derecesi arttıkça yukarıda belirtilen alanlarda yaşadığı güçlüklerin derecesi de artmaktadır.
PROGRAMIN DÜZEYİ
Program, kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki gelişim döneminde ortaya çıkan ve özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine ihtiyaç duyan zihinsel yetersizliği olan her yaştaki bireylerin özellikleri dikkate alınarak hazırlanmıştır.
PROGRAMIN GENEL AMAÇLARI
Bu program ile bireylerin;
1. Bağımsız yaşam becerileri kazanmaları,
2. Öz bakım ve günlük yaşam becerilerini kazanmaları,
3. Psikomotor becerilerini geliştirmeleri,
4. Dil ve konuşma becerilerini geliştirmeleri,
5. Sözlü ve yazılı anlatım becerilerini geliştirmeleri,
6. Sosyal ve toplumsal uyum becerilerini geliştirmeleri,
7. Bilişsel hazırlık becerilerini geliştirmeleri,
beklenmektedir.
PROGRAM İLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR
1. Modüllerde yer alan kazanımlar, zihinsel yetersizliği olan bireylerin (hafif, orta, ağır) özellikleri (dil, bilişsel, sosyal vb.) dikkate alınarak destek eğitim programının genel amaçlarına ulaşmayı sağlayacak nitelikte belirlenmiştir.
2. Birden fazla yetersizliği olan bireylerin sağlık kurulu raporunda belirtilmiş olan diğer yetersizlikleri de göz önünde bulundurularak uygun modül veya modüller önerilmelidir. Örneğin, bir bireyin zihinsel yetersizliği ile birlikte görme ve ortopedik yetersizliği bulunabilir. Modül seçiminde zihinsel yetersizliğinin yanı sıra tespit edilen görme ve ortopedik yetersizliği olan bireyler için hazırlanmış olan modüller de önerilmeli ve bu modüller dikkate alınarak bireyselleştirilmiş eğitim programı hazırlanmalıdır.
3. Modüllerde yer alan kazanımların gerçekleşebilmesi için öğrenme ve öğretme sürecinde gerekli araç gereç ve donanımlar sağlanmalıdır.
4. Destek eğitim programının verimliliğini artırmak amacıyla modüllerde yer alan kazanımların yapılandırılmış ortamların yanı sıra gerçek ortamlarda da öğretimi yapılmalıdır.
5. Destek eğitimi veren kurum; rehberlik ve araştırma merkezi, varsa devam ettiği okul (eğitim uygulama okulu, özel eğitim ilköğretim okulu, hastane okulu, ilköğretim okulu vb.) ya da kurumlar (SHÇEK vb.) ile iş birliği yapmalıdır. Bireysel eğitim programı doğrultusunda yapılacak çalışmalar ve öneriler konusunda, varsa devam ettiği kurum /okul personeli (sınıf öğretmeni, rehber öğretmen, özel eğitim öğretmeni, branş öğretmeni, kurum psikoloğu, çocuk gelişim öğretmeni, sosyal hizmet uzmanı vb.) ile görüş alışverişi
yapılarak bireyin gelişimi ve takibi desteklenmelidir.
6. Destek eğitim merkezlerinde görev yapan meslek elemanları kendi görev alanlarındaki yetki ve sorumlulukları doğrultusunda hareket ederek ekip çalışmasına özen göstermelidir.
7. Destek eğitimi alan bireyin eğitim sürecinde edindiği kazanımların sosyal yaşama geçişinin ve yaşantı zenginliğinin sağlanması için çevresi ile iletişimde bulunacağı oyun, drama, tiyatro, gezi, spor, müzik, izcilik vb. etkinliklere eğitim öğretim sürecinde yer verilmelidir.
8. Programı uygulayan personel tarafından destek eğitim programı kapsamında uzman desteği alınabilir. Özel özel eğitim merkezleri gereken zamanlarda diyetisyen, tıp doktorlarından, dil konuşma terapistlerinden danışmanlık hizmeti alabilir.
9. Öğrenimleri sırasında hedeflere ulaşmaları ve başarı duygusunu yaşamaları zihinsel yetersizliği olan bireyler için önemlidir. Etkinlikler, eğitim araç ve gereçleri bireyin gelişimsel özelliğine ve ilgisine uygun olarak, kolaydan zora doğru hazırlanmalıdır. Etkinliklere başlarken bireyin dikkatini toplamaya yönelik giriş yapılmalıdır. Eğitim sırasında hangi konuların işleneceği bireye açıklanmalı, etkinlikler arasında kısa molalar verilecek şekilde plan yapılmalıdır. Bireylerin olumlu davranışları pekiştirilmeli, motivasyonları arttırılmalı ve ilgilerini desteklemek amacıyla yaş ve düzeylerine uygun pekiştireçler verilmelidir. Etkinliklerin süresi bireyin özellikleri dikkate alınarak belirlenmeli ve bireylerin kendi hatalarını kendilerinin bulmasına olanak verilmelidir.
10. Otuz altı aydan küçük zihinsel yetersizliği olan çocuklar bu modüllerden bireysel eğitim ve aile eğitim programları doğrultusunda yararlanırlar. Zihinsel yetersizliği olan bireylerin eğitiminde 0–3 yaş döneminin en kritik dönem olması nedeniyle ve özel eğitimde “erkenlik ilkesi” doğrultusunda ailenin, eğitimin her aşamasına aktif olarak katılımının sağlanması gerekir. Bu nedenle ailenin modülllerde yer alan kazanımların gerçekleştirme sürecine eş zamanlı olarak katılımı sağlanmalıdır. 36 aydan büyük zihinsel yetersizliği olan bireyler, bireysel eğitim ve grup eğitiminden yararlanabilirler.
11. “Bilişsel Becerilere Hazırlık” modülü ağır ve orta düzeyde zihinsel yetersizliği olup daha önce özel eğitim hizmeti almamış ve akademik becerileri içeren modüllerden herhangi birisini alamayacak durumda olan bireyleri ve 36–72 ay grubunda yer alan zihinsel yetersizliği olan çocukları kapsamaktadır. Diğer modüller zihinsel yetersizliği olan tüm bireyleri kapsamaktadır.
12. Modülde yer alan kazanımlar edinim, akıcılık, kalıcılık ve genelleme aşamaları dikkate alınarak çalışılmalıdır.
13. Bireyselleştirilmiş eğitim programı hazırlanırken “kaynaştırma kararı” alınan ve destek eğitime devam eden zihinsel yetersizliği olan bireyler için kaynaştırma eğitimi süresi boyunca devam ettiği okulda uygulanan eğitim programı dikkate alınarak yeni kazanımlar eklenebilir.
14. Bireyselleştirilmiş eğitim programını hazırlayan kurulda yer alan öğretmen veya uygulayıcı kazanıma yönelik uygun ölçüt belirlemelidir.
15. Zorunlu öğrenim çağı dışındaki zihinsel yetersizliği olan bireyler, toplumsal uyum, iş ve meslek becerilerini kazanması amacı ile iş eğitim merkezlerine, mesleki rehabilitasyon merkezlerine veya halk eğitim merkezleri bünyesinde açılacak kurslara da yönlendirilebilir.
PROGRAMIN YAPISI
Zihinsel Yetersizliği Olan Bireylerin Destek Eğitim Programı, bireylerin programın genel amaçlarına ulaşmalarını sağlayacak çeşitli modüller ve bu modüllere yönelik kazanımlardan oluşmaktadır. Her bir modülde bireylerde ulaşılması beklenen kazanımlar, modülün içeriği, modülle ilgili açıklamalar ve ölçme değerlendirme bölümleri yer almaktadır.Modüller bireyselleştirilmiş eğitim programı hazırlama ve uygulamaya imkân sağlayacak şekilde, kendi içerisinde bütünlüğü olan ve birbirini işlevsel olarak tamamlayacak yapıda hazırlanmıştır. Modüllerde yer alan kazanımlar bireye kazandırılacak bilgi, beceri ve tutumlardan oluşmaktadır. Modüller öğretmen veya uygulayıcıya rehber olabilmesinin yanında eğitim
kurumlarının uygulayacağı eğitime de bir standart getirir ve ölçme değerlendirme sürecini de kolaylaştırır.
